Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie powstał z przekształcenia Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie. To doniosłe dla całego środowiska akademickiego wydarzenie miało miejsce 1 czerwca 2023 roku i stało się możliwe dzięki ustawie Parlamentu RP podpisanej przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę 1 maja 2023 roku.
Dzieje Uczelni sięgają jednak głębiej w przeszłość, bo do 1971 roku. Wówczas dzięki decyzji Rady Ministrów powstała Wyższa Szkoła Nauczycielska w Częstochowie. W 1974 roku przekształcono ją w Wyższą Szkołę Pedagogiczną w Częstochowie. Pracownicy Uniwersytetu, którzy pamiętają to historyczne dla miasta wydarzenie, podkreślają iż powołanie w tamtych czasach wyższej szkoły humanistycznej miało ogromne znaczenie dla rozwijającego się miasta. Mówiło się wtedy wręcz o precedensie, gdyż w ówczesnych czasach znacznie chętniej powoływano do życia uczelnie o technicznym profilu kształcenia. Pierwsze dyplomy ukończenia pedagogicznych studiów zawodowych absolwenci otrzymali w 1973 roku. Natomiast pierwsze dyplomy magisterskie zostały wydane przez władze WSP już w 1977 roku. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Uczelni była zmiana nazwy Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie na Akademię im. Jana Długosza w Częstochowie, która nastąpiła 1 października 2004 roku. Przeżywając dynamiczny rozwój na praktycznie wszystkich płaszczyznach, blisko czternaście lat później, Uczelnia zmieniła nazwę na Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie (1 czerwca 2018 roku).
Cofnijmy się do początków Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Częstochowie, które, trzeba przyznać, były skromne. Uczelnia rozpoczęła działalność z dwoma wydziałami: Matematyczno-Przyrodniczym i Pedagogicznym. W 1974 roku kadrę WSP stanowiło 90 pracowników naukowo-dydaktycznych. W gronie tym znajdowało się 12 docentów i 10 doktorów. Przez ponad 50 lat istnienia Uczelnia znacznie się rozwinęła i urosła w siłę. Obecnie składa się z pięciu wydziałów: Humanistycznego, Nauk Społecznych, Nauk Ścisłych, Przyrodniczych i Technicznych, Prawa i Ekonomii oraz Sztuki. Na strukturę Uniwersytetu składa się również Collegium Medicum im. dr. Władysława Biegańskiego, które powstało w wyniku zmiany nazwy z wcześniej istniejącego Wydziału Nauk o Zdrowiu. Powstało dzięki decyzji Senatu z 26 kwietnia 2023 roku, a funkcjonowanie rozpoczęło z dniem 1 czerwca 2023 roku. W strukturę UJD zaliczają się także jednostki międzywydziałowe: Studium Nauki Języków Obcych i Studium Wychowania Fizycznego i Sportu.
Latem 2023 roku, decyzją Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury w Brukseli (EACEA), Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie otrzymał status Uniwersytetu Europejskiego. Takim sukcesem szczyci się jedynie nieliczne grono polskich uczelni wyższych. W opinii władz Uczelni wpłynie to na dalsze pogłębienie umiędzynarodowienia UJD oraz zwiększy jego rozpoznawalność w Europie i na świecie.
Skarbnicą Uczelni jest Biblioteka Uniwersytecka. Jej zbiory składają się z ponad 370 tysięcy pozycji. Wśród nich znajdują się książki, czasopisma, dokumenty oraz inne jednostki zaliczane do zbiorów specjalnych. Pracownicy Biblioteki prowadzą szeroką działalność mającą na celu popularyzację czytelnictwa. Odbywają się m.in. wystawy poświęcone zagadnieniom związanym z regionem, jego historią i kulturą.
W rok akademicki 2023/2024 Uniwersytet wszedł z blisko 60 kierunkami kształcenia (oferując studia I i II stopnia, studia jednolite magisterskie, w tym również studia zakończone uzyskaniem tytułu inżyniera oraz dualne).
Z całą pewnością na szczególne podkreślenie zasługuje fakt uzyskania zgody Ministerstwa Edukacji i Nauki przez Uniwersytet na uruchomienie kierunku lekarskiego (14 lipca 2022 roku) oraz przeprowadzenie rekrutacji na pierwszy rok studiów! Innym ważnym wydarzeniem wpływającym na powiększenie oferty kształcenia stało się uzyskanie zgody na uruchomienie jednolitych studiów magisterskich na kierunku farmacja (8 maja 2023 roku).
Znaczne wzmocnienie potencjału i prestiżu Uniwersytetu nastąpiło na skutek ogłoszenia wyników ewaluacji oraz uzyskanej dzięki niej wysokich ocen kategoryzacji. Na 13 ewaluowanych dyscyplin: 6 uzyskało kategorię A, 7 otrzymało B+. Sukces ten umożliwił podjęcie starań się o zmianę nazwy Uczelni, z Uniwersytetu tzw. „przymiotnikowego” na „klasyczny” co pozwoliło ustanowić Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie .
Uczelnia oferuje kształcenie w Szkole Doktorskiej w 13 dyscyplinach: chemia, filozofia, fizyka, historia, językoznawstwo, literaturoznawstwo, pedagogika, sztuki muzyczne oraz sztuki plastyczne i konserwacja dzieł sztuki, a także nauki: prawne, o zdrowiu, o bezpieczeństwie, i o kulturze fizycznej.
Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie proponuje kandydatom i studentom blisko 35 form studiów podyplomowych oraz liczne kursy i szkolenia.
O sile Uczelni świadczy jej kadra. W roku akademickim 2023/2024 Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie zatrudnia ponad 740 osób. W gronie tym znajduje się ok. 480 nauczycieli akademickich. 180 osób zaliczanych jest do grupy samodzielnych pracowników badawczo-naukowych. Wśród nich znajduje się grupa blisko 60 osób, które szczycą się dyplomami profesora tytularnego.
Ważnym elementem postrzegania i klasyfikacji każdej uczelni jest prowadzona przez Uniwersytet współpraca zagraniczna. W tym przypadku nasza Uczelnia może szczycić się bogatym dorobkiem. Do tej pory zostały zawarte umowy dotyczące współpracy z ośrodkami naukowymi z kilkunastu państw. Efektem jest wymiana kadry, studentów i doktorantów. Realizowane są umowy bilateralne, wspólnie finansowane są badania naukowe.
Uczelnia podnosi jakość kształcenia. Wyposaża studentów - przyszłych absolwentów - w umiejętności umożliwiające znalezienie atrakcyjnego zatrudnienia. Studenci mają szansę m.in. skorzystania z bezpłatnej nauki języków obcych (w tym tzw. języków rzadkich), mogą studiować na kierunkach dualnych (realizowanych we współpracy z pracodawcami) lub usprawnić swój proces kształcenia, wykorzystując najnowsze metody, np. tutoring czy on-line.
Poczet rektorów Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Częstochowie, Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie, Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie
| Lp. | od | do | Imię i nazwisko | specjalność |
| 1. | 1971 | 1977 | doc. dr Marian Jakubowski | pedagogika |
| 2. | 1977 | 1980 | prof. dr hab. Janusz Sztumski | pedagogika |
| 3. | 1980 | 1984 | prof. dr hab. Włodzimierz Brzezin | rachunkowość |
| 4. | 1984 | 1990 | prof. dr hab. Edward Polanowski | historia literatury |
| 5. | 1990 | 1996 | prof. dr hab. Józef Świątek | fizyka |
| 6. | 1996 | 2002 | prof. dr hab. Ryszard Szwed | historia |
| 7. | 2002 | 2008 | prof. dr hab. Janusz Berdowski | fizyka |
| 8. | 2008 | 2016 | dr hab. inż. Zygmunt Bąk, prof. AJD | fizyka |
| 9. | 2016 | 2024 | prof. dr hab. Anna Wypych-Gawrońska | literaturoznawstwo |